Zapraszamy Państwa do zwiedzania wystawy czasowej pt: „Bohaterowie Niepodległości w 100 lecie Jej odzyskania”.
kurator wystawy: dr Bogumiła Umińska
Od 9 listopada w ciechanowskim Muzeum można oglądać wystawę. Jest ona wieloaspektową retrospekcją naszych dróg do odzyskania wolności, przedstawioną poprzez pryzmat ich bohaterów, związanych przede wszystkim z północnym Mazowszem, w większości z ziemią ciechanowską i zawkrzeńską.
„Klamrą spinającą” ekspozycję są dwaj najwięksi bohaterowie Niepodległości, o wymiarze ogólnonarodowym – Tadeusz Kościuszko (1746-1817), który w odpowiedzi na II rozbiór Polski, sam ułożył plan powstania i stanął na jego czele, stając się niekwestionowanym przykładem dla kolejnych zrywów narodowych i walczących w czasie I wojny światowej oraz Józef Piłsudski (1867-1935), który jest wręcz symbolem, ojcem odzyskania niepodległości. Towarzyszą mu najwięksi współtwórcy tego dzieła: Roman Dmowski, Ignacy Paderewski, Wincenty Witos, Ignacy Daszyński, Józef Haller, Wojciech Korfanty.
Powstańcy
Galerię przygotowanych portretów bohaterów powstań narodowych, niekoniecznie pierwszoplanowych, ale o wielkich zasługach dla Niepodległej, poza wspomnianym Przywódcą Insurekcji 1794 r. otwiera Józef Sawa Caliński (1736-1771), z pochodzenia Kozak, urodzony na Ukrainie, wychowany w duchu polskości na ziemi mławskiej, znamienity dowódca konfederacji barskiej na Mazowszu i Podlasiu, uznany przez mazowiecką szlachtę regimentarzem płockim i marszałkiem wyszogrodzkim konfederacji barskiej.
Powstańców listopadowych reprezentuje gen. Karol Zieliński (1787-1835), urodzony we Lwowie, w zasłużonym dla Mazowsza rodzie h. Świnka, a pochowany przy kościele w Gołyminie. Po chlubnie odbytej kampanii napoleońskiej jako jeden z pierwszych oficerów opowiedział się za Powstaniem Listopadowym. Pełnił funkcję sekretarza generalnego Komisji Rządowej Wojny 1831 r. i ostatniego wiceprezesa Rządu Narodowego.
Przykładem mężnych powstańców styczniowych jest zaprezentowana tu postać Tomasza Kolbe (1828-1863), który jako Naczelnik wojenny powiatu przasnyskiego, pod rozkazami Zygmunta Padlewskiego przeprowadził wiele udanych akcji, walcząc z oddziałami rosyjskimi. Zginął bohatersko w słynnej bitwie pod Rydzewem k. Ciechanowa 5 maja 1863 r.
Znamiennym przykładem kobiet – bohaterek walk o niepodległość jest tu Aniela Radzicka (1818-1880), właścicielka Czarnocinka w pow. mławskim, której dwór stanowił zaplecze dla działań Z. Padlewskiego. Wiele lat spędziła na Syberii. Do historii przeszła opinia rosyjskiego oficera, który poznał ją czasie podróży na Syberię: „Dlaczego Polska jest zniewolona, skoro ma takie matki i żony”.
Legioniści
Z niepamięci wręcz przywołujemy na wystawie wybitnych naszych przedstawicieli Legionów Polskich. Dwaj z nich to generałowie Wojska Polskiego II RP.
W składzie I Kompanii Kadrowej, jako dowódca IV plutonu, z krakowskich Oleandrów wyruszał Jan Kazimierz Kruszewski ps. Kruk (1888-1977), pochodzący z rodziny ziemiańskiej z Aleksandrowa koło Strzegowa, wówczas student medycyny w Genewie i jednocześnie zaangażowany członek funkcjonującego tam Związku Strzeleckiego. Służył w Legionach Polskich, walcząc jako dowódca kompanii w 1 Pułku Piechoty. Był także dowódcą szkoły oficerskiej w I Brygadzie. W okresie międzywojennym pełnił m.in. obowiązki dowódcy I Brygady Piechoty Legionów (1919-1926), a potem dowódcy 1 Dywizji Piechoty (1928-1930). W 1930 r. Prezydent I. Mościcki nadał mu stopień generała brygady ze starszeństwem. W latach 1930-1939 dowodził Korpusem Ochrony Pogranicza. W kampanii wrześniowej 1939 r. kierował Grupą Operacyjną w Armii Odwodowej „Prusy”, po czym dostał się do niewoli niemieckiej. Po uwolnieniu osiadł we Francji, gdzie zmarł w Domu Spokojnej Starości Polskiego Funduszu Humanitarnego w Lailly-en-Val, pochowany na miejscowym cmentarzu. Odznaczony m.in. Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari (1921), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1930), Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych (czterokrotnie).
Od kampanii kieleckiej swoją wędrówkę dla Niepodległej rozpoczynał także Józef Marian Smoleński (1894-1978), urodzony w Gostkowie k. Ciechanowa w rodzinie ziemiańskiej, wówczas student w Instytucie Chemii Przemysłowej w Glons w Belgii i jednocześnie członek funkcjonującego tam z wielkim rozmachem Związku Strzeleckiego. Pod koniec lipca przybył wraz z kolegami-strzelcami na kurs instruktorski do Krakowa, a 6 sierpnia wyruszał w II plutonie I Kompanii Kadrowej do Kielc, by po drodze wstąpić do Patrolu Beliny. W powstałym na jego bazie 1 Pułku Ułanów przeszedł szlak bojowy w latach 1914-1916, kiedy to został ranny pod Trojanówką (Wołyń). Po kryzysie przysięgowym, internowany do Szczypiorna. Po odzyskaniu niepodległości, uzupełniając studia na SGGW, podjął jednocześnie służbę zawodową w Wojsku Polskim. W latach 1919-1920 walczył o granice wschodnie w 7 Pułku Ułanów Lubelskich. Za męstwo odznaczony Krzyżem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych czterokrotnie. Po studiach w warszawskiej Szkole Wojennej pełnił coraz wyższe funkcje w Wojsku Polskim, awansowany do stopnia generała. Był m.in. szefem Sztabu 4 Dywizji Kawalerii we Lwowie, dowódcą 2 Pułku Ułanów Grochowskich w Suwałkach. Od 1935 r. pełnił funkcję komendanta Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu, a od lutego 1939 r. szefa Oddziału II Sztabu Głównego WP. Po wybuchu wojny – szef Sztabu Naczelnego Wodza. W strukturach Sztabu Naczelnego Wodza pracował również na uchodźctwie. W Londynie był także komendantem Wyższej Szkoły Wojennej na obczyźnie. Pozbawiony obywatelstwa polskiego, pełnił funkcję wiceprezesa Zrzeszenia Kół Pułkowych Kawalerii i prezesa Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie.
Z chwilą ogłoszenia mobilizacji w sierpniu 1914 r., ze Lwowa do Krakowa przybył z oddziałem jazdy polskiej przypomniany na wystawie Jerzy Kisielnicki ps. „Topór”(1855-1896), syn właściciela dóbr Zielona, pow. mławski, absolwent Politechniki Lwowskiej. W stolicy Galicji pracował jako inżynier, ale jednocześnie, jako zamiłowany jeździec, angażował się w działalność organizacji „Sokół”, której celem było podnoszenie sprawności fizycznej, przy patriotycznym jednocześnie ukierunkowaniu życia duchowego. Po kampanii kieleckiej, zaangażował się w tworzenie 2 szwadronu II Brygady, gdzie został dowódcą 3 plutonu. Za męstwo w bitwie pod Cucyłowem (Ukraina), awansowany na podporucznika. Zginął, walcząc bohatersko jako komendant 2 szwadronu w dywizjonie kawalerii II Brygady w bitwie pod Rokitną, 13 czerwca 1915 r. Bitwie tej swój obraz poświęcił Wojciech Kossak, który przypominamy. Kisielnicki był pochowany pierwotnie wraz z dowódcą i 13 kolegami w Rokitnej. W 1923 r., po ekshumacji miał miejsce ich ponowny uroczysty pochówek na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, poprzedzony Mszą św. na Rynku Głównym, gdzie bp. Adam Sapieha poświęcił trumny ze szczątkami zmarłych, a marszałek Józef Piłsudski złożył na nich Krzyże Virtuti Militari.
Peowiacy
Znaczna część ekspozycji poświęcona jest zaangażowaniu ciechanowian w działalność niepodległościową w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej. Organizacja ta była alternatywą Legionów dla Józefa Piłsudskiego. Powstała z jego inicjatywy na bazie Związku Walki Czynnej i Polskich Drużyn Strzeleckich już w sierpniu 1914 r. Zadaniem jej były działania sabotażowe i dywersyjne wobec rosyjskiego a potem niemieckiego okupanta, a celem ostatecznym – zdobycie niepodległości. Odegrała ona decydującą rolę pod koniec wojny, głównie w momencie przejmowania władzy z rąk niemieckich. Podobnie było również na ziemi ciechanowskiej. Głównym inicjatorem jej powstania był Stanisław Antoniewski (1893-1962) ps. „Wilk”, syn ziemianina z pobliskiego Kotermania, wówczas student SGGW w Warszawie. W działania tej organizacji zaangażowali się mieszkańcy miasta i okolic, różnych zawodów, jak też studenci i młodzież szkolna. Do pierwszej Komendy obwodu należeli: Wacław Wyziński (1874-1940), student Politechniki Warszawskiej, Stefan Olszewski (1897-1941), student prawa Uniwersytetu Warszawskiego i Tadeusz Zarzycki. Dwaj pierwsi działali także w Kwaterze Głównej ZHP i pod pozorem szkoleń li tylko harcerskich, przekazywali wiedzę wojskową teoretyczną i praktyczną. Ćwiczenia teoretyczne odbywały się w domu parafialnym „Katolik”, a praktyczne m.in. w lesie lekowskim.
Ruch ten szczególnie podatny grunt znalazł wśród ciechanowskiej młodzieży gimnazjalnej, na czele z Mieczysławem Kurzypińskim (1899-1920), który w 1916 r. nie tylko organizował ciechanowskie harcerstwo, ale także wśród harcerzy pluton POW.
Wśród wielu działań sabotażowych ciechanowskich członków POW, skierowanych przeciwko niemieckiemu okupantowi należało m.in. zdjęcie i ukrycie dzwonów z klasztorka i kościoła farnego oraz nieudany zamach na agenta policji niemieckiej, okupiony śmiercią dwóch peowiaków: 18-letniego Zygmunta Różyckiego, ucznia ciechanowskiego Gimnazjum i 23-letniego Stefana Śmietanko, szefa wywiadu ciechanowskiej POW, który mimo że w akcji udziału nie brał, wyrokiem niemieckiego sądu polowego został zastrzelony na terenie koszar. Niepodległej Polski nie doczekał także 18 letni uczeń ciechanowskiego Gimnazjum, Kazimierz Trentowski (1900-1918). Wszyscy trzej bohaterowie, przypomnieni na ekspozycji, są pochowani na cmentarzu przy ul. Płońskiej.
Działaniom peowiaków patronował komendant ciechanowskiej POW Józef Król (1875-1940), z zawodu mechanik. Kierował też akcją rozbrajania Niemców i przejęcia władzy z rak okupanta w dniu 10 i 11 listopada 1918 r. Miała ona charakter wręcz spektakularny. Oddział niemiecki, stacjonujący w koszarach, liczący ok. 340 landszturmistów poddał się grupie 18 młodych ludzi, członków POW.
Ciechanowianie w walkach o granice wschodnie.
Ostatnia część ekspozycji, idąc w ślad za drogami do niepodległości naszych bohaterów, poświęcamy ich zaangażowaniu w walkach o granice wschodnie. Już 11 listopada 1918 r. do wolnych od niemieckiego okupanta ciechanowskich koszar napływali członkowie POW z północnego Mazowsza. Na bazie tej organizacji już na przełomie listopada i grudnia 1918 r. powstał tu 32 Pułk Piechoty, którego dwa bataliony wkrótce wyruszyły na front do Dywizji Litewsko-Białoruskiej. W jego szeregach z wojskami ukraińskimi walczyło wielu ciechanowian, dawnych peowiaków, m.in. wspomniany wyżej Józef Król, Oktawian Jastrzębski, Tadeusz Zarzycki, bracia Wyzińscy: Adam, Kazimierz, Wacław, Wiktor i inni. W lutym 1919 r. pułk walczył z wojskami ukraińskimi na Wołyniu. Zajął Kowel i stoczył zwycięską bitwę pod Maniewiczami. Głośnym echem odbiło się to w Ciechanowie, skąd wysłano gratulacje. Bohaterstwem wykazał się tu m.in. kierujący plutonem ppor. Kazimierz Wyziński, który jednak wraz z kilkoma żołnierzami dostał się do niewoli.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej 32 pp uczestniczył od maja 1919 r., nacierając m.in. na Łuck, forsując pod Świdnikami rzekę Stochód, ponosząc przy tym duże straty. W czerwcu 1919 r. walczył w okolicach Rafałówki, ponosząc także duże straty. W walce tej wyróżnił się pchor. Zarzycki. Wielkim męstwem w czasie walk o zdobycie miejscowości Rzeczyca na Polesiu i odcięcie odwrotu bolszewikom w dniu 7 maja 1920 r. wykazał się Wacław Małecki, syn kowala z Ciechanowa ul. Ukośnej, zasłużony na rzecz lokalnej POW, szef kompanii II batalionu 32 pp. Został nagrodzony przez dowódcę honorową szablą. Dwa dni później zginął w walce wręcz z bolszewikami nad portem rzecznym Dniepru w okolicach wsi Grybów. W Zarysie historii wojennej 32 Pułku Piechoty napisano o nim: poległ najdzielniejszy podoficer VII kompanii. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych i Krzyżem Niepodległości z Mieczami.
Wielkim bohaterem walk o niepodległość był wspomniany Mieczysław Kurzypiński (1899-1920), organizator ciechanowskiego harcerstwa a także szkolnego plutonu POW. Kierował on m.in. akcją ukrycia dzwonów z ciechanowskich kościołów, po czym poszukiwany przez niemieckiego okupanta, pod fałszywym paszportem, wstąpił do 5 pp i odbył z nim ofensywę na Dźwińsk w 1919 r. Wkrótce wrócił do swojego miasta nad Łydynią, zorganizował grupę 36 harcerzy miejscowego Gimnazjum i walczył z nimi o granice wschodnie w 205 pp. Za męstwo i odwagę dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Za walkę w okolicach Grodna, 27 września 1920 r. Krzyżem Virtuti Militari osobiście odznaczał go Józef Piłsudski. Zginął kilka dni później, 4 października 1920 r. w czasie walk pod Oranami ( ok. 77 km od Wilna). W bitwie tej zginął także jego kolega z ciechanowskiego Gimnazjum, pochodzący z Mościc koło Klic, Modest Lipowski (1902-1920), zasłużony harcerz i działacz POW. Mianowani pośmiertnie Honorowymi Harcerzami Rzeczypospolitej.
Jako 15-letni uczeń ciechanowskiego gimnazjum na wojnę 1920 r. jako ochotnik zgłosił się Zygmunt Kamiński (1905-1980), przypomniany również na tej wystawie. Walcząc o granice, przeszedł dzielnie szlak bojowy 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich. Za odwagę i męstwo odznaczony Krzyżem Walecznych.
*
Wystawa przypomina także postaci wielu innych osób, zasłużonych dla Niepodległej. Są wśród nich związani z POW – Zygmunt Trepczyński (1898-1974) ze Strzegowa, za udział w akcji dywersyjnej na placówkę żandarmerii niemieckiej w Strzegowie odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Franciszek Sosnowski (1900-1974) z Obidzina, gm. Opinogóra, uczestnik wojny 1920 r., Wacław Piotrowski (1898-1974) z Warszawy, który w 1918 r. rozbrajał Niemców w Lublinie a potem przeszedł całą kampanię bolszewicką w batalionie saperów, odznaczony specjalną odznaką za wysadzenie mostów na rzekach Słucz, Horyń i Styr w 1919 r., czy Bronisław Bartosiewicz (1892-1972) z Rostkowa (1892-1972), żołnierz Błękitnej Armii, uczestnik wojny 1920 r.
Przykładem walczących o wolność słowem i pracą społeczną jest nieprzeciętna postać – Julia Kratowska ( 1870-1940), absolwentka ze złotym medalem Instytutu Maryjskiego w Warszawie, która oddała wielkie zasługi na rzecz oświaty w okresie zaborów, prowadząc tajne nauczanie w zakresie pełnego, 8-klasowego Gimnazjum, działaczka PPS. W czasie I wojny światowej udzielała się w POW, pracowała w intendenturze Legionów Polskich, a w czasie wojny polsko-bolszewickiej – w szpitalu. Związana z Ciechanowem jako nauczycielka języków obcych, historii i geografii w okresie międzywojennym. Senator II RP. Pochowana na cmentarzu przy ul. Płońskiej. Na wystawie prezentujemy jej Dyplom na Medal Niepodległości.
*
Ponieważ ekspozycja przedstawia bohaterów, którzy zdobywali Niepodległość przede wszystkim poprzez walkę zbrojną, stąd też prezentujemy także dość bogatą kolekcję broni.
Interesująca pamiątką z czasów walk Legionów Polskich jest oryginalna kurtka zimowa, pochodzenia austriackiego. W identycznej spogląda na nas z portretu wspomniany wyżej Józef Smoleński jako kawalerzysta I Brygady. Nakryciem głowy strzelców, a potem także legionistów I Brygady była czapka tzw. „maciejówka” z srebrnym orłem bez korony, którą także eksponujemy.
Cennym uzupełnieniem wystawy jest także piękna kolekcja falerystyki, na którą składają się ordery i odznaczenia, którymi honorowano naszych bohaterów walk o wolność. Obok Krzyży Virtuti Militari, Krzyże Walecznych, Krzyże Niepodległości, także Krzyż Niepodległości z Mieczami, Medale Niepodległości. Staraliśmy się także, podążając za drogą formacji niepodległościowych, wojskowych, w których działali i walczyli nasi bohaterowie, zaprezentować charakterystyczne dla nich odznaki. Stanowią one pewien obraz powstawania polskiego Wojska, piechoty i kawalerii.
Niezwykle ważną pamiątką, przypominającą nam pierwszych ciechanowskich harcerzy i jednocześnie członków POW, walczących o niepodległość jest sztandar harcerski z 1916 r., ofiarowany im przez społeczeństwo miasta. Przyświeca mu motto: „Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”.
Eksponaty pochodzą ze zbiorów:
Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie
i zbiorów prywatnych
Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z naszą wystawą, jej bohaterami.
Bogumiła Umińska
foto: Nina Matczak
