30 sierpnia 2022 r. przypada 110. rocznica urodzin Mariana Przedpełskiego, nauczyciela, etnografa, historyka regionalisty, działacza kulturalnego i kolekcjonera, dotychczas najhojniejszego ofiarodawcy Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie.
Marian Przedpełski urodził się w Warszawie. Był synem Bronisława i Józefy z Kanigowskich. W 1934 r. ukończył renomowane warszawskie Seminarium dla nauczycieli im. S. Konarskiego, po którym przez rok odbywał bezpłatną praktykę. Następnie, w l. 1936-37 pracował jako instruktor kulturalno-oświatowym OMTUR. Przez pewien czas pozostawał bezrobotny. Otrzymał wreszcie „lotny kontrakt”, rozłożony na kilka szkół. Dorabiał, zajmując się starszą młodzieżą na kursach wieczorowych oraz prowadząc chóry na Uniwersytecie Powszechnym w Warszawie. W dni świąteczne oprowadzał wycieczki po stolicy oraz aktywnie działał w ZHP. Okres bezrobocia wykorzystał na studia historii i etnografii w Wolnej Wszechnicy Polskiej.
W 1936 r. poślubił Helenę Bieniek (1915-1983), córkę rolników z Karolewa k. Bieżunia. Miał z nią córkę Annę Humnicką. W 1939 r., na krótko przed wybuchem wojny, ukończył dwuletnie Studium Rozwoju Ziem Wschodnich przy UW. W lecie tegoż roku, zamiast do wojska, trafił do szpitala w Otwocku z rozpoznaniem gruźlicy. W kwietniu 1940 r. wyrzucony wraz z innymi chorymi przez Niemców, przedostał się przez „zieloną granicę” do Karolewa. Tam kontynuował kurację pod opieką teściów oraz prowadził wraz z żoną tajne nauczanie. We wrześniu 1943 r. został pobity przez Niemców, skutkiem czego niemal całkowicie stracił słuch.
Po wojnie przez rok pracował w Szkole Podstawowej w Poliku (pow. sierpecki). Potem pełnił funkcję inspektora szkolnego kolejno w Radzyminie, Gostyninie i Lipnie. W grudniu 1948 r., jako niewygodny dla partii, został zwolniony z tego stanowiska. W 1949 r. powrócił do pracy nauczycielskiej w Szkole Podstawowej nr 149 w Warszawie. W tym czasie został konsultantem etnografii Centralnego Domu Twórczości Ludowej w Warszawie. Z własnej inicjatywy opiekował się sekcjami artystycznymi powiatowych domów kultury. Od 1953 r. pracował w Ministerstwie Oświaty na stanowisku st. inspektora w Departamencie Zatrudnienia i Płac. W 1957 r. przeszedł na rentę. Bez reszty oddał się wówczas pracy regionalnej.
Od pierwszych lat dorosłego życia Przedpełski związał się z regionem północnego Mazowsza. Podjął w szczególności badania historyczne nad dziejami powiatu sierpeckiego, skąd wywodzili się jego przodkowie. Zainteresował się również Bieżuniem, z którym związana była rodzinnie jego żona. W 1934 r. wstąpił do Towarzystwa Naukowego Płockiego. Od 1934 r. gromadził dokumenty historyczne, zbierał pieśni ludowe oraz zabytki sztuki ludowej na terenie Mazowsza Płockiego. Podczas penetracji terenowych odwiedzał ludowych rzeźbiarzy w okolicach Sierpca. Pośredniczył w dostarczaniu ich dzieł do Cepelii. Przyczynił się w ten sposób do powstania ośrodka współczesnej rzeźby ludowej zwanego ,,sierpeckim”, obejmującego Sierpc, Zawidz Kościelny, Józefów, Gójsk. Wśród „odkrytych” przez niego artystów wymienić należy W. Skirzyńskiego, H. Gołębiewską-Szczypawkę, S. Wiśniewskiego czy W. Krajewskiego.
Opublikował kilkadziesiąt artykułów poświęconych historii, etnografii, teorii i historii literatury. Wiele lat życia poświęcił na studia nad Mazurkiem Dąbrowskiego oraz innymi polskimi pieśniami narodowymi. Napisał monumentalną pracę „Jeszcze Polska nie zginęła…” i inne pieśni. Wydano ją w 2000 r., już po śmierci autora, przez Muzeum Małego Miasta w Bieżuniu.
W l. 50. XX w. penetracje terenowe Przedpełskiego dały plon na tyle obfity, że postanowił on stworzyć ze swych zbiorów muzeum i skansen. Nie udało mu się pozyskać na ten cel tzw. „Kasztelanki” w Sierpcu, Przedpełski kupił więc część dworu w Piastowie w powiecie sierpeckim, jednak i to miejsce okazało się nietrwałe. W 1971 r. Prezydium PRN w Żurominie zawarło umowę o utworzeniu izby regionalnej i pracowni naukowej w Bieżuniu. Miały się w niej znaleźć zbiory Przedpe¬łskiego. Wizja prowadzenia muzeum przez badacza rozmijała się jednak z oczekiwaniami Wydziału Kultury WRN w Warszawie, który umowy nie zaakceptował. Przedpełski przeniósł wówczas swoje zbiory do pozyskanej chałupy w Januszewie. Nie rozumiano tam jego kolekcjonerskiej pasji, narastały konflikty z sąsiadami, część zbiorów etnograficznych uległa zniszczeniu.
Gdy nie powiodły się plany powołania samodzielnej placówki muzealnej, Przedpełski postanowił wykorzystać do zabezpieczenia zbiorów istniejące instytucje. Od 1978 r. 713 obiektów było eksponowanych w sali Towarzystwa Naukowego Płockiego, następnie kolekcję rzeźb i ceramiki ludowej oraz bardzo bogaty zbiór mazowianów (10 tysięcy książek, czasopisma i wycinki prasowe, fotografie, korespondencje, akty prawne, dokumenty życia społecznego, mapy i plany, medale, odznaki, pieczęcie, ekslibrisy i znaczki, noty biograficzne, wspomnienia) ofiarował Muzeum Okręgowemu w Ciechanowie. Najwięcej zgromadzonych w Ciechanowie archiwaliów dotyczy północnego Mazowsza oraz osób i instytucji, z którymi Przedpełski był związany. Wśród rzeźb przekazanych ciechanowskiemu muzeum są, oprócz wcześniej wymienionych twórców, dzieła C. Kępczyńskiego, S. Dużyńskiego, S. Wierzbickiego, J. Żabowskiego, J. Krajewskiego, M. Ruszkowskiego, W. Skirzyńskiego, E. Nowakowskiego, M. Kurowskiego, H. Wierzchowskiego, T. Błażejczyka i Z. Kocota. Pojedyncze prace reprezentują słynny w okolicach Skępego ród rzeźbiarski Miłkowskich. Część zbiorów Przedpełskiego znajduje się nadal w TNP, ponadto w Muzeum Małego Miasta w Bieżuniu, Bibliotece Narodowej, Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy, Archiwum Państwowym w Warszawie oraz w innych zakładach naukowych w kraju i za granicą.
Przedpełski niemal przez cale życie, z wyjątkiem czterech lat wojny, mieszkał w Warszawie. W Bieżuniu i w okolicach pozostawił jednak wiele śladów swojej działalności. Na cmentarzu grzebalnym ufundował pomnik na grobie powstańców z 1863 r. Na zbiorowej mogile zamordowanych w 1945 r. w Lasach Brwileńskich ufundował krzyż i tablicę. Uzupełnił pomnik na grobie powstańca z 1831 r. o płaskorzeźbę orła i tablicę pamiątkową. Przy szkole w Bieżuniu, noszącej imię A. Zamoyskiego, ufundował tablicę z popiersiem patrona. Dzięki jego staraniom utworzony został rezerwat przyrody „Gołuska Kępa”.
Uhonorowany został wieloma odznaczeniami państwowymi oraz w 1993 r. prestiżową Nagrodą im. Oskara Kolberga. W 1995 r. otrzymał członkostwo honorowe TNP. Rzeźby ludowe z jego zbiorów prezentowane są na stałej wystawie w Muzeum Szlachty Mazowieckiej. 25 października 1997 r. otwarto w ciechanowskim muzeum bibliotekę imienia Heleny i Mariana Przedpełskich. Ostatnie lata Przedpełski spędził u boku swojej pierwszej miłości, poznanej w seminarium Konarskiego, Ireny Wilhelminy Łukomskiej z d. Gerke (1912-2017), nauczycielki, uczestniczki Powstania Warszawskiego. Zmarł 21 maja 1998 r. w Warszawie. Pochowany został w grobie rodzinnym na cmentarzu bródnowskim. Ma również symboliczny nagrobek na cmentarzu w Bieżuniu, gdzie spoczęła jego żona.
Piotr Kaszubowski
