W tym roku przypada 230. rocznica uchwalenia przez Sejm Czteroletni Konstytucji 3 Maja, która była pierwszą w Europie, a drugą na świecie (po amerykańskiej).
Regulowała ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów w okresie po I rozbiorze. Przede wszystkim zrzucała protektorat rosyjski i przywracała niepodległość Rzeczypospolitej. Wprowadzała dziedziczną monarchię konstytucyjną z monteskiuszowskim podziałem władzy. Mimo że pozostawiała prymat stanowi szlacheckiemu, to jednak ograniczała demokrację szlachecką, znosiła liberum veto, otwierała nowe możliwości dla mieszczan, łącznie z uzyskaniem nobilitacji, brała w obronę chłopów. Wiarę katolicką ustanawiała panującą, przy wielkiej tolerancji dla innych religii.
Za sprawą targowiczan, z udziałem wojsk carycy Katarzyny II, została obalona w wyniku przegranej wojny polsko-rosyjskiej w rok później. W kolejnym wprowadzono II rozbiór Polski. Jej obchody zostały zakazane.
Zdążono tylko uczcić pierwszą rocznicę ceremonią wmurowania kamienia węgielnego pod Świątynię Opatrzności Bożej w Warszawie jako wyraz dziękczynienia za jej uchwalenie. Później, w warunkach zaborów obchody te były ograniczane lub wręcz zakazane. Jednak mimo to, uczczono jej 100. rocznicę we wszystkich trzech zaborach, głównie poprzez publikacje, odczyty, nabożeństwa. Jednym z najważniejszych wydarzeń było odsłonięcie w krakowskich Sukiennicach obrazu Jana Matejki: Konstytucja 3 Maja 1791 r.
Natomiast spektakularny wręcz charakter miały obchody, zorganizowane w 1916 r. na terenie byłego zaboru rosyjskiego, okupowanego od kilku miesięcy przez Niemców. Przypadała wówczas 125 rocznica jej uchwalenia. Uroczystości te przybrały formę manifestacji niepodległościowych, obchodzono je w Warszawie i Łodzi. W Warszawie komitet organizacyjny liczył 147 osób. Należeli do niego m.in. rektor UW Józef Brudziński, Maria Rodziewiczówna, Artur Oppman. Przystąpiło do niego ok. 90 organizacji społecznych, reprezentujących wszystkie grupy społeczne i zawodowe, wśród nich młodzież z ponad 110 szkół, studenci, władze kościelne czterech wyznań. Okupant niemiecki godził się na tak wielką skalę uroczystości, licząc na poparcie Polaków do walki z Rosją.
Uroczyste msze św. odbyły się przy ruinach nieukończonych fundamentów Świątyni Opatrzności Bożej, jak też w katedrze św. Jana. Ostatnią z nich celebrował abp ks. dr Aleksander Kakowski. W uroczystym pochodzie, który potem przeszedł przez Śródmieście wzięło udział od 250 do 300 tys. osób. Przesiąknięty był barwami narodowymi – Orłem Białym Korony i litewską Pogonią. Wśród nich byli weterani Powstania Styczniowego. W naszych zbiorach znajduje się fotografia – tableau Bohaterów 1863 r., uczestników tych uroczystości, obejmująca 135 podpisanych z nazwiska osób.
Okna domów ozdobione były wówczas okolicznościowymi, patriotycznymi nalepkami, dwubarwnymi drukami z Orłami i napisami: 1791-1916, 3 MAJA 3, nawiązującymi do 125 rocznicy uchwalenia Konstytucji. Jedną z nich prezentujemy.
Dla uczczenia tej Rocznicy wydano wówczas także wiele innych pamiątek, m.in. medali, odznak, zawieszek. Niektóre z nich są także w naszych zbiorach.
W 1919 r. rocznica uchwalenia Konstytucji stała się świętem narodowym. W 1924 r. papież Pius XI ustanowił ten dzień także Świętem Matki Bożej Królowej Polski.
W 1951 r. Święto Konstytucji 3 Maja zostało przez ówczesne władze zniesione. Przywrócone zostało dopiero w 1990 r.
Oprac. Bogumiła Umińska
Foto: Urszula Adamiak
