W liczących ponad osiem tysięcy woluminów zbiorach naszej biblioteki, znajduje się wiele książek, które zasługują na uwagę ze względu na swoją wartość naukową, historyczną czy okoliczności w jakich powstały. Niewątpliwie jedną z nich jest szesnastotomowy reprint z 1986 roku „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.’’
Pomysłodawcą i głównym redaktorem „Słownika ‘’ był Filip Sulimierski – magister nauk matematyczno-przyrodniczych Szkoły Głównej w Warszawie. Redaktor, później także i wydawca „Wędrowca’’ tygodnika artystyczno-literackiego i krajoznawczego, ukazującego się w latach 1863-1906. Pismo to odegrało ważną rolę w powstaniu „Słownika.”Wspólnie z Sulimierskim współredagowali „Słownik” Bronisław Chlebowski – magister nauk filologiczno-historycznych i Władysław Walewski – ziemianin, wychowanek Uniwersytetu w Dorpacie, gdzie studiował nauki społeczne, uczestnik powstania styczniowego. Cel jaki przyświecał twórcom „Słownika” to była konieczność utrwalenia wartości nieprzemijających jakimi są: własna historia i otoczenie, w którym człowiek żyje. Nadmienić należy, że okoliczności w jakich przyszło pracować twórcom „Słownika” nie były łatwe. Polska była wówczas pod zaborami, wymazana z mapy Europy i świata. Był to okres po jednym z ostatnich zrywów narodowo-wyzwoleńczych, powstaniu styczniowym. Nasilone były represje wobec Polaków. Od początku wydawcy musieli się liczyć z surową cenzurą carską, która najpierw zaakceptowała pomysł wydania „Słownika”, a następnie czuwała nad wiadomościami w nim zamieszczanymi. W styczniu 1878 roku przystąpiono do pracy nad „Słownikiem”. Na łamach wspomnianego czasopisma „Wędrowiec” Filip Sulimierski ogłosił pomysł publikacji dwu tomowej pracy o charakterze geograficzno-statystycznym. Jednocześnie zwrócił się do społeczeństwa polskiego z apelem o pomoc w zbieraniu i opracowywaniu haseł do „Słownika”. Odzew społeczeństwa był bardzo duży. Do współpracy ze wszystkich trzech zaborów zgłaszali się: profesorowie różnych uczelni, nauczyciele, dziennikarze, księża, miłośnicy historii i geografii , młodzież ucząca się, studiująca , a także właściciele majątków ziemskich. Informacje z niektórych okolic Królestwa Polskiego pozyskiwano też drogą urzędową. Do współpracy zgłosili się także uczeni innych narodów: Słowacy , Niemcy, Rosjanie i Francuzi. W czternastym tomie „Słownika” podano 150 nazwisk stałych współpracowników. Jednym z takich współpracowników z naszego ternu był czternastoletni wówczas Stanisław Chełchowski z niedalekiego Chojnowa w powiecie przasnyskim- syn właściciela dóbr Chojnowo. Później wielki działacz społeczny , oświatowy, polityczny, gospodarczy, znany przyrodnik, znawca grzybów. Jako pierwszy opracował „Atlas grzybów w Polsce.” Oddzielną grupę stanowili tak zwani pomocnicy redakcji „Słownika” . Wśród nich by nasz „Poseł Prawdy” –Aleksander Świętochowski. Pisarz, polityk, społecznik, prekursor warszawskiego pozytywizmu. Związany z Gołotczyzną, w której spędził ostatnie lata swojego życia. Tu też założył w 1909 roku szkołę rolniczą dla chłopców „Bratne”. Uczniom, którzy ukończyli tę szkołę miało przyświecać hasło „Dla ziemi syn dla ludu brat”.
Redagowanie i wydawanie „Słownika” było dużym wyzwaniem. Zważywszy fakt, że nie istniało państwo, które mogłoby roztoczyć opiekę nad tak ogromnym przedsięwzięciem. Bo z zamiaru wydania dzieła dwu tomowego wyszło dzieło szesnastotomowe, które powstało na przestrzeni dwudziestu dwóch lat ( 1880-1902). Jest to jedna z niewielu prac o charakterze encyklopedycznym, zapoczątkowana w drugiej połowie XIX wieku i doprowadzona do końca. „Słownik” zawiera opisy prawie wszystkich miejscowości z terenów, które obejmowała Pierwsza Rzeczpospolita tj. „Rzeczpospolita Obojga Narodów”, w swoich największych granicach. Ponadto zawiera też opisy z terenów ościennych między innymi: części Śląska, Prus Książęcych czy krajów nadbałtyckich. Hasła obejmują regiony, miasta, wsie i osady a także rzeki, jeziora i góry. Zawierają również położenie geograficzne, administracyjne, dane statystyczno-demograficzne. Wiele informacji o szkołach, przemyśle,transporcie,rolnictwie. Dane odnoszące się do liczby ludności zawarte w opisach miejscowości pochodzą zazwyczaj z drugiej połowy XIX wieku i zbierane były na etapie powstawania „Słownika”. W niektórych opisach dane te pochodzą także z pierwszej połowy XIX wieku i jest to zazwyczaj rok 1827.
Dla przykładu opis takiej miejscowości „ Chotum, wieś włośc.[włościańska] i drobnej szlachty, pow. Ciechanowski, gm. Nużewo, parafia Sulerzysz , nad strumieniem bez nazwy położone, ma 507 mk.[mieszkańców] (229 m.[mężczyzn], 278 kob.[ kobiet]), 57 dm.[domów mieszkalnych], kościół katolicki, dom modlitwy ewangelików, szkółka elementarna, kuźnia, 2 wiatraki i dom zajezdny. Rok 1827 miał Chotum 19 dm.[domów], 166 mk.[mieszkańców]…”
Pragnieniem twórców „Słownika” było dać do ręki czytelnika dzieło mające wartość naukową i informacyjną, z którego mógłby skorzystać zarówno naukowiec, badacz regionalny, dziennikarz czy każdy kto chce się dowiedzieć o danej miejscowości czy okolicy. I to im się udało.
Dzieło aktualne do dziś. Stanowi cenne źródło wiadomości geograficznych, historycznych, gospodarczych czy demograficznych, z którego korzystają badający XIX wiek. Po roku 1989 wiele wydawnictw kartograficznych w oparciu o „Słownik” ustaliło nazwy kresowe wielu miejscowości. W „Słowniku” znajdziemy opisy miejscowości, które zniknęły z krajobrazu a istniały w XIX czy w pierwszej połowie XX wieku. Były to zazwyczaj małe miejscowości liczące po kilka domostw i niewielu mieszkańców.
Zapraszam do lektury „Słownika” wszystkich chętnych w celu zgłębienia wiedzy o miejscu swojego zamieszkania oraz miejsc w których żyli nasi przodkowie.
Opracowała: Ewa Walczak
