Rok 2021 rokiem Wojciecha Bogusława Jastrzębowskiego – wystawa czasowa w Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie

Rok 2021 rokiem Wojciecha Bogusława Jastrzębowskiego. Jest to znakomita okazja, by przyjrzeć się tej nieco już zapomnianej postaci. Wszystkich Państwa, którzy  chcieliby  przypomnieć sobie sylwetkę  Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego, zapraszamy  do Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie na zwiedzanie wystawy Jemu poświęconej.

Wojciech Bogumił Jastrzębowski urodził się 15 lub 19 kwietnia 1799 r. we wsi Giewarty w gminie Szczepkowo w powiecie mławskim. Współcześnie Szczepkowo-Giewarty położone są w województwie warmińsko-mazurskim,    w gminie Janowo, powiat nidzicki. Ta najdalej wysunięta na północ część Mazowsza nosi nazwę Poborze lub Poboże. Jastrzębowski, który czuł się związany się z miejscem swojego urodzenia, posługiwał się później pseudonimami literackimi: „Pobożaniec” i „Wojciech z Pobożan”.

Pochodził ze starej, zubożałej rodziny szlacheckiej herbu Pobóg. Był najmłodszym dzieckiem Mateusza i Marianny z Leśnikowskich. Wcześnie osierocony przez oboje rodziców z pomocą starszego brata ukończył szkołę parafialną w Janowie koło Przasnysza. Później uczył się w Szkole Wojewódzkiej w Płocku, a maturę zdał w liceum w Warszawie. W1820 r. rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim; studiował najpierw budownictwo i miernictwo, a następnie historię naturalną na Wydziale Filozoficznym.

Stopień magistra filozofii na Uniwersytecie uzyskał w lipcu 1825 r. Kilka miesięcy wcześniej został zatrudniony jako preparator (laborant) w uniwersyteckim gabinecie fizycznym, który prowadził profesor Karol Skrodzki. Trzy lata później zbudował urządzenie do wykreślania zegarów słonecznych na dowolnej powierzchni, czyli tzw. kompas polski. W 1843 r. opisał je w pracy „Kompas polski, czyli narzędzie służące za kompas powszechny, gnomograf, obserwatorjum przenośne i narzędzie do kreślenia sekcyj konicznych, wynalezione i opisane przez W.J.”. Jeden z zegarów słonecznych jego autorstwa z 1828 r., zwany głazem Jastrzębowskiego, znajduje się w Łazienkach Królewskich w Warszawie; drugi z roku 1842, na kościele gotyckim w Dziektarzewie koło Płońska.

W 1828 r. napisał rozprawę „O odmianach powietrza i o fizycznych porach roku w naszym klimacie”. Dołączona do niej była „Karta Meteorograficzna stolicy Królestwa Polskiego, czyli obraz odmian powietrza wystawiający graficznym sposobem najważniejsze wypadki z dostrzeżeń meteorycznych czynionych w Warszawie od 1803 do 1828 roku przez Antoniego Magiera Członka Tow. Królews. War. Przyjaciół Nauk, ułożony i zmianami długości dnia obliczonymi na szerokość jeogr. Warsz. pomnożony przez Wojc. Jastrzębowskiego”. Rozprawa to pierwsze opracowanie klimatu Polski oparte na wieloletnich wynikach pomiarów (z lat 1779-1828). Jest to także pierwsza w Polsce, a druga na świecie monografia klimatu miasta; pierwszą była praca o Londynie L. Howarda .

Jastrzębowski interesował się jednak przede wszystkim botaniką. Podczas wycieczek naukowych i podróży przyrodoznawczych po kraju zbierał rośliny dla Ogrodu Botanicznego (pomagał go zresztą założyć), a także materiały do zielnika. Opracował go później pod kierunkiem wybitnego botanika  prof. Michała Szuberta. W ciągu kliku lat (1824-1830) zebrał 1151 gatunków roślin krajowych. Od 1828 roku pracował na stworzonym specjalnie dla niego przez Uniwersytet stanowisku asystenta naturalisty. Działalność naukowa Jastrzębowskiego została doceniona i w styczniu 1829 r. przyjęto go w szeregi Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.

Po wybuchu w 1830 r. Powstania Listopadowego jako ochotnik wstąpił do Gwardii Narodowej. Był szeregowym żołnierzem w baterii artylerii. 13 lutego 1831 r. odbyła się parada Gwardii na placu Saskim przed m.in. prezesem Rządu Narodowego Adamem Czartoryskim. Jastrzębowski wygłosił wówczas przemówienie do oddziałów wyruszających na front, za które otrzymał podziękowanie od dowódcy Gwardii gen. Antoniego Ostrowskiego. Brał udział w bitwach z armią carską, które odbyły się w pobliżu Warszawy. Zwiedził pola bitewne pod Wawrem i Olszynką Grochowską; straszliwy widok pobojowisk wstrząsnął nim i zainspirował do przemyśleń związanych z ludzkim cierpieniem, które powoduje wojna.

1 maja 1831 r.  złożył w Towarzystwie Warszawskim Przyjaciół Nauk traktat   pt. „Wolne chwile żołnierza polskiego, czyli myśli o wiecznym przymierzu między narodami ucywilizowanymi”. Składał się on z przedmowy, datowanej   21 lutego 1831 r. w Grochowie pod Warszawą, czyli na kilka dni przed bitwą pod Olszynką Grochowską, a także części wstępnej, historiozoficznej i części ustrojowej, pisanych 30 kwietnia 1831 r. Wcześniej, bo 21 marca 1831 r. dziennik „Merkury” opublikował wybór fragmentów tego dzieła.

W części wstępnej, historiozoficznej Jastrzębowski zamieścił rozważania na temat pokoju i powodów, z których wybuchają wojny. Uważał, że człowiek nie kieruje się rozumem, a namiętnościami, które biorą nad nim górę. Apelował do narodów i monarchów o zaniechanie wojen, a zamiast siły oręża zalecał stosowanie prawa.

Drugą częścią traktatu był wizjonerski projekt konstytucji europejskiej zatytułowany w rękopisie: „Niektóre myśli do prawa ustalającego wieczny pokój w Europie”. Jego motto stanowiła myśl rzymskiego historyka Liwiusza: „Pax data in has leges” („Pokój dany jest w prawach”).

Projekt ten, który składał się z 77 artykułów, ukazał się również w Warszawie,  w zmienionej wersji, w formie broszury pod nazwą „Konstytucja dla Europy” datowanej 21 kwietnia/3 maja 1831 r. Jego wstęp szyderczo naśladował manifest carski, rozpoczynał się bowiem słowami: „My z łaski najłaskawszego Mikołaja I Najszaleńsi buntownicy polscy […]”.

Artykuł 1. głosił: „Wszystkie narody europejskie (jeżeli chcą używać trwałego pokoju i szczęścia) mają się wyrzec swojej wolności i zostać niewolnikami praw; wszyscy zaś monarchowie (jeżeli chcą spokojnie, z błogosławieństwem narodów i ze sławą panować) mają być odtąd tylko stróżami i wykonawcami tychże praw i nie tytułować się inaczej tylko Ojcami narodów, czyli Patryarchami”.

Artykuł  2. zaś brzmiał  następująco: „Prawa, o których tu mowa, mają być tłumaczem Przedwiecznej Prawdy, czyli woli Boga objawionej nam przez Jego przykazanie: Kochaj bliźniego twego jak samego siebie”. Zdaniem Jastrzębowskiego tylko przestrzeganie praw narodowych i europejskich, których podstawą są „prawa natury, czyli boskie”, mogło dać Europie pokój.

Prawo narodowe miał stanowić sejm, a prawo europejskie Kongres, złożony z przedstawicieli wszystkich narodów. W Europie miało nie być państw (krajów), a narody – równe i wolne. Narody mogły zgłaszać projekty praw do Kongresu Europejskiego, który miał być „stróżem i wykonawcą praw europejskich”.

Każdy naród miał wybierać swego patriarchę; pierwszeństwo przy wyborze na ten dziedziczny urząd mieli mieć dotychczasowi monarchowie. Patriarcha miał być „stróżem i wykonawcą praw narodowych” i rządzić krajem poprzez ministrów. Mieli stanowić oni wspólnie rząd narodowy, kierujący się prawem narodowym i ustaleniami kongresu europejskiego.

Projekt Jastrzębowskiego zakładał równość wszystkich ludzi wobec prawa; każdy człowiek mógł zgłaszać do sejmu projekty praw i miał mieć zagwarantowaną „wolność mówienia, pisania i drukowania”. Urzędnikami mogły zostać tylko osoby kompetentne, kierujące się rozumem i o nieposzlakowanej opinii, cieszące się zaufaniem narodu.

W projekcie konstytucji znalazły się również m.in. postulaty tolerancji religijnej, zniesienia kary śmierci, likwidacji granic między państwami czy powszechnego rozbrojenia. Broń miała być złożona w miejscach zwanych „krwiolewnymi”. Kongres mógł jej użyć tylko do obrony złączonych przymierzem narodów europejskich, które Jastrzębowski nazywał „ucywilizowanymi”. Gdyby jeden z narodów został zaatakowany, czy to przez naród pozostający w przymierzu czy też przez naród „barbarzyński”, a więc taki który nie opowiedział się za wiecznym pokojem w Europie, pozostałe były zobowiązane przyjść mu z pomocą.

Sposobem na wyeliminowanie barbarzyńskich wojen miała być edukacja  i wychowanie młodego pokolenia. Ludzie mieli doskonalić się w nauce, sztuce i umiejętnościach. Dbałość autora projektu o zapewnienie pokoju, pacyfizm, są w pełni zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę niespokojny czas wojny w jakich przyszło mu żyć.

Jastrzębowski zawarł w „Konstytucji dla Europy” idee oświeceniowe (wiara w rozum, postęp i prawo natury) i romantyczne (koncepcja narodu). Wśród myślicieli, którzy wcześniej snuli wizje zjednoczonej Europy, i których prace zapewne znał, należy wymienić Immanuela Kanta, Stanisława Staszica czy też księcia Adama Czartoryskiego. W jego projekcie widać wpływ Konstytucji 3 maja, czyli polską myśl patriotyczną, założeń konstytucji Napoleona dla Księstwa Warszawskiego, ale także decyzji o detronizacji cara Mikołaja I. „Konstytucja…” była próbą znalezienia przez Jastrzębowskiego pokojowej drogi dla polskiej niepodległości. Gdyby jego koncepcja się ziściła Polacy mogliby żyć wolni pośród innych wolnych i równych narodów europejskich.

Realizację wielu założeń z „Konstytucji…” np.: równość narodów i ludzi wobec prawa czy swobodę przemieszczania się, można odnaleźć w dzisiejszej Unii Europejskiej, tym bardziej należy docenić ponadczasową wartość tego projektu. Po upadku Powstania Listopadowego władze carskie zakazały rozpowszechniania broszury Jastrzębowskiego, a jemu samemu skutecznie utrudniły powrót do pracy naukowej. Przez kilka lat pracował jako prywatny nauczyciel w dworach ziemiańskich.

W 1831 r. Wojciech Jastrzębowski ożenił się z Anielą d’Cherów, z którą miał dwóch synów oraz pięć córek. Jeden z synów, Ludomił , był znanym agronomem, a drugi, Władysław, ilustratorem pism warszawskich. Najstarszą z córek była Maria Karolina, pozostałe to: Petronela, Anna, Zofia i Dobromiła, o ich życiu nie wiadomo jednak zbyt wiele. W latach 1835- 38 Jastrzębowski był współredaktorem „Encyklopedii Obrazkowej Systematycznej”.

W 1836 r. został wykładowcą botaniki, zoologii, mineralogii, fizyki oraz ogrodnictwa w Instytucie Agronomicznym w Marymoncie, którym ówcześnie kierował prof. Michał Oczapowski. W tym okresie Jastrzębowski dał się poznać jako wybitny pedagog o ogromnej wiedzy z różnych dziedzin nauki. Był bardzo lubiany przez młodzież, którą nie tylko uczył, ale i wychowywał, umiejętnie wiążąc przy tym aktywność umysłową z pracą fizyczną na roli. Prowadził ze swoimi studentami badania terenowe i organizował wakacyjne wycieczki krajoznawcze. Zgromadził także liczne zbiory przyrodnicze  –  botaniczne i mineralogiczne. Dzięki swojej działalności publicystycznej Jastrzębowski przyczynił się do popularyzowania leśnictwa i rolnictwa.

W tamtym czasie opublikował m.in.: artykuł „Wypadki dostrzeżeń meteorologicznych czynionych w Warszawie blisko przez pół wieku, tj. od roku 1779 do 1828 włącznie przez księdza Bystrzyckiego, Antoniego Magiera i przez innych” (1841), w którym zawarł dane opracowane przez siebie w roku 1828, a także nowe opracowanie „Karty Meteorograficznej” pod francuskim tytułem „Carte climatologique de Varsovie comme point central d’Europe, réprésentant d’une manière graphique, numerique et descriptive le tableau général du climat” (1846).

Z tego okresu pochodzi jego najobszerniejsze dzieło: „Historia naturalna zastosowana do potrzeb życia praktycznego i rzeczy krajowych” wydana w trzech częściach i w dwóch wydaniach w latach 1848, 1851, 1854 i 1856. To on wprowadził także pojęcie „ergonomia”, którego pierwszy raz użył w pracy „Rys ergonomji czyli nauki o pracy, opartej na prawdach poczerpniętych z Nauki Przyrody” z roku 1857.

Jastrzębowski był zwolennikiem tradycyjnego rolnictwa opartego na pracy fizycznej, nowinki techniczne, zwłaszcza chemizacja gleby, nie przemawiały do niego. Z tego powodu między nim, a nowym dyrektorem Instytutu, chemikiem rolnym prof. Sewerynem Zdzitowieckim doszło do różnicy zdań. Na skutek konfliktu z władzami uczelni Jastrzębowski zmuszony był odejść w 1858 r. , po 22 latach pracy, z Marymontu. Został inspektorem Szkoły Powiatowej w Warszawie przy ul. Rymarskiej, co leżało zupełnie poza jego zainteresowaniami.

W 1860 r. Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu Królestwa Polskiego na wniosek Dyrekcji Wydziału Dóbr i Lasów Rządowych powołała go na stanowisko komisarza leśnego w powiecie łomżyńskim. Miał zajmować się kształceniem kadr leśnych, a także zalesianiem piaszczystych wydm Czerwonego Boru i Puszczy Białej. W tym celu Jastrzębowski stworzył koło Broku od podstaw Zakład Praktyki Leśnej. Nazwał go, podobnie jak i powstającą w pobliżu osadę, Feliksowo.

Był to świetnie wyposażony i nowoczesny ośrodek, cieszący się znakomitą opinią, wszechstronnie kształcący słuchaczy. Program nauczania był zasługą Jastrzębowskiego i został zatwierdzony przez Komisję Rządową Przychodów i Skarbu. Również i w Feliksowie Jastrzębowski łączył stosowanie pracy umysłowej z fizyczną. Ponieważ jego pasją było sadzenie drzew i krzewów, także praktykantom starano się wpoić tę zasadę.

Równocześnie realizowano drugie zadanie związane z zalesianiem wydm Puszczy Białej i Czerwonego Boru, gdzie sadzono głównie sosny, ale także jesiony, klony, dęby, modrzewie i cisy.

W 1863 r. wybuchło Powstanie Styczniowe, w którym wzięli udział wszyscy wychowankowie Zakładu Praktyki Leśnej; wielu z nich zginęło lub odniosło rany. Sama Puszcza Biała służyła za schronienie różnym oddziałom powstańczym, miała więc duże znaczenie w wojnie partyzanckiej. Do tego zrywu narodowowyzwoleńczego przystąpili także dwaj synowie Jastrzębowskiego: Władysław i Ludomił. Jastrzębowski ze względu na podeszły wiek nie wziął udziału w Powstaniu, był zresztą przeciwny walce zbrojnej, ale na pewien czas został aresztowany. Zwolniony z więzienia kontynuował prace nad zalesianiem okolic Puszczy Białej. Ponieważ stworzony przez niego Zakład został rozwiązany, zatrudnił w tym celu kryminalistów, dając im tym samym szansę na powrót do normalnego życia. Jego zasługi związane z zalesianiem i ochroną polskich lasów są nie do przecenienia.

W tamtym czasie napisał jeszcze m.in. pracę „Raj odzyskany” (1868) . Zaprezentował w niej swoją idealistyczną koncepcję przyrodniczą, wedle której wszystko, co żyje i rośnie ma swoje miejsce na ziemi, a także broszurę „Cudowna potęga rydla i pługa, płużycy i sochy skierowana do pręta, morgi i włóki ziemi” (1868), w której zachęcał do zakładania szkółek drzew.

W 1874 roku Jastrzębowski przeszedł na emeryturę i wrócił do Warszawy. Dzierżawił ogród na Czystem i założył tam plantację drzew ginących. Dzięki jego wskazówkom Kolej Warszawsko-Wiedeńska prowadziła akcję sadzenia drzew i żywopłotów wzdłuż linii kolejowych.

Wojciech Bogumił Jastrzębowski był także członkiem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, Cesarskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Petersburgu, Towarzystw Gospodarskich we Lwowie i Krakowie oraz Towarzystwa Rolniczego w Warszawie.

Zmarł w Warszawie 30 grudnia 1882 r. i został pochowany na Powązkach. Epitafium dłuta Andrzeja Pruszyńskiego znajduje się w Kościele św. Krzyża w Warszawie.

Warto dodać, że jego wizja żyjących w pokoju narodów Europy na długie lata poszła w zapomnienie. W 1937 r. przypomniał o niej prof. Janusz Iwaszkiewicz, który na łamach miesięcznika „Polityka Narodów” opublikował artykuł pt. ”Nieznany polski projekt wiecznego pokoju”. Później wracali do niej w swoich pracach m.in. prof. Franciszka Ramotowska czy prof. Benon Dymek, mimo to nie jest powszechnie znana ani w Polsce, ani tym bardziej w Europie.

8 grudnia 2017 r. z inicjatywy Olgierda Łukaszewicza powołana została       „My Obywatele Unii Europejskiej – Fundacja im. Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego”, która popularyzuje koncepcję zjednoczonej Europy stworzoną przez Jastrzębowskiego. Z inicjatywy tej fundacji Senat RP przyjął w dniu 18 czerwca 2020 r. uchwałę o znaczeniu edukacji europejskiej, w której zarekomendował Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego jako patrona polskiej edukacji proeuropejskiej.

Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwałą z dnia 15 grudnia 2020 r. ogłosił rok 2021 na Mazowszu „Rokiem Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego – autora „Konstytucji dla Europy” w 190. rocznicę jej wydania”.

 

                                                                                                                                      opracował: Rafał Sulima

kurator wystawy: Piotr Banasiak

Bibliografia

Dymek Benon, Wizja przymierza między narodami Europy z 1831 r. według Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego, Mazowieckie Towarzystwo Naukowe Warszawa 2003.

Dymek Benon, Profesor Wojciech Bogumił Jastrzębowski 1799-1882, Rocznik Mazowiecki t.14 2002.

Dymek Benon, Wojciech Bogumił Jastrzębowski wizjoner zjednoczonej i pokojowej Europy z 1831r ,  Notatki Płockie 2005 t.50 n.1(202) s.24-26.

Jastrzębowski Wojciech Bogumił, Konstytucja dla Europy, Warszawa 1831. https://polona.pl/item/konstytucja-dla-europy-inc-my-z-laski-najlaskawszego-mikolaja-i-najszalensi,ODU4MjI1MQ/4/#info:metadata

Jastrzębowski Wojciech Bogumił, Wolne chwile żołnierza polskiego, czyli myśli o wiecznym przymierzu między narodami ucywilizowanymi”, Archiwum Główne Akt Dawnych, Towarzystwo Królewskie Warszawskie Przyjaciół Nauk, sygn. 78, s. 45-67. https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka//jednostka/17759524?_Jednostka_delta=20&_Jednostka_resetCur=false&_Jednostka_cur=1

Kossowska-Cezak Urszula, Ossowiec Michał, Wojciech Jastrzębowski jako klimatolog. Materiały z dziejów geofizyki, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa 2017.

Kośka Małgorzata, Traktat Wojciecha Jastrzębowskiego pt. „Wolne chwile żołnierza polskiego, czyli myśli o wiecznym przymierzu między narodami ucywilizowanymi” zawierający rozważania na temat pokoju między państwami europejskimi.

http://powstanielistopadowe.com/spoleczenstwo_wobec_powstania_w_kraju_i_odzew_za_granica/7

Morawska Magdalena, Wojciech Bogumił Jastrzębowski „apostoł wszech ludzkiej bożej pracy”, w: Wojciech Bogumił Jastrzębowski1799-1882,

https://agad.gov.pl/wp-content/uploads/2016/06/jastrzebowski-internet_1.pdf

Oczki Darek, Łazienki Królewskie, Głaz Jastrzębowskiego. http://gnomonika.pl/katalog.php?id=9

Olkuśnik Ewa, Nie będzie nas, będzie las… Wojciech Bogumił Jastrzębowski wizjoner i realista.

https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,osoby,1022,osoba_bogumil_jastrzebowski.html

Projekt konstytucji dla Europy. Wojciech Bogumił Jastrzębowski, https://senat.edu.pl/assets/Edukacja/EdukacjaEuropejska/Wystawa-Konstytucja-dla-Europy.pdf

Strona Fundacji „My Obywatele Unii Europejskiej – Fundacja im. Wojciecha B. Jastrzębowskiego”, https://myobywateleue.org/o-fundacji/

Szwarc Andrzej, Wojciecha Jastrzębowskiego marzenie o zjednoczonej Europie, w: Wojciech Bogumił Jastrzębowski1799-1882,

https://agad.gov.pl/wp-content/uploads/2016/06/jastrzebowski-internet_1.pdf

Wejner Alicja, Azymut wspólna Europa. Jastrzębowski. Wydawnictwo Jagoda Warszawa 2020

Uchwała 162/20 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 15 grudnia 2020 r. w sprawie ogłoszenia roku 2021 na Mazowszu „Rokiem Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego – autora „Konstytucji dla Europy” w 190. rocznicę jej wydania”,

https://bip.mazovia.pl/pl/bip/sejmik/uchwaly-sejmiku/rejestr-uchwal-sejmiku/nr-16220-z-dn-2020-12-15.html

Uchwała Senatu RP z dnia 18.06.2020 o znaczeniu edukacji europejskiej,

https://www.senat.gov.pl/aktualnoscilista/senat-i-senatorowie/art,12805,uchwala-senatu-rp-o-znaczeniu-edukacji-europejskiej.html

Wojciech Jastrzębowski (przyrodnik) w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojciech_Jastrz%C4%99bowski_(przyrodnik)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Udostępnij na: